فواید زرشک و خواص آب زرشک

خواص زرشک چه می باشد:

خردسال که بودیم در خیابان‌ ها، فروشنده‌هایی به چشم می‌خوردند که روی چرخ‌های دستی، ما را از خواص زرشک و آب زرشک مطلع می کردند که مشتریان پر و پا قرصی هم داشتند. امروزه شاید در آب‌میوه‌ فروشی‌ها بتوان از خواص آب زرشک، بهره مند شد، اما آیا در مورد فواید زرشک، و یا تهیه آب‌ زرشک و اینکه زرشک گونه‌های مختلفی دارد یا خیر، اطلاعاتی دارید؟

شاید اولین چیزی که با شنیدن واژه خواص زرشک، به ذهن برسد طعم ترش و یا رنگ قرمز زرشک باشد. قطعاً همه ی ما کم و بیش با خاصیت زرشک، آشنا هستیم و می‌ دانیم که زرشک برای تهیه زرشک‌پلو به عنوان یک غذای ایرانی لازم است و رنگ آن به برنج سفید، جذابیتی اشتها‌ برانگیز می‌بخشد. اما آیا با خواص زرشک و فواید بیشمار این گیاه پرخاصیت که بومی ایران نیز هست، آشنایی دارید؟ آیا از مصارف این نهال زرشک مطلع هستید؟

قصد داریم با هم با زرشک و گونه‌های آن و خواص های زرشک بیشتر آشنا شویم تا از خواص معجزه‌بخش آن برای سلامتی بدن و جسم با اطلاع شویم، پس در ادامه با ما همراه شوید.

خواص زرشک چیست؟

زرشک، نهالی همیشه سبز و اغلب خاردار است که از دیرباز از برگ، ریشه، پوست و میوه آن به عنوان دارو مورد مصرف قرار می گرفته است و علاوه بر ایران، در بخشی از اروپا، آسیا، آمریکای شمالی و جنوبی و آفریقا نیز یافت می‌شود، اما بیشترین پراکندگی را در ایران دارد و بومی ایران به حساب می‌آید و کشور ما بزرگترین تولیدکننده زرشک در جهان است.

این گیاه پرخاصیت، گونه‌ های مختلفی دارد و با توجه به طعم دلپذیر و رنگ خود، جایگاه خاصی در تهیه فرآورده‌های غذایی دارد و با شناخت ماده مؤثره آن به نام «بربرین» که خاصیت دارویی دارد، در صنایع دارویی نیز نقش به‌سزایی پیدا کرده است. خواص میوه این گیاه قرمز رنگ، کوچک و بیضوی شکل است که طعم ترشی دارد.

زرشک از نظر طب سنتی ایرانی، دارای طبعی اصطلاحا سرد و خشک دارد و به عنوان ضدتب و تنظیم ضربان قلب شناخته شده است. ولی خواص زرشک، محدود به همین موارد نمی‌شود. تا به حال برای زرشک بیش از ۵۰۰ گونه در سراسر جهان شناسایی شده است که از این بین، چهار یا بعضاً هفت گونه شناخته شده‌تر هستند و در ایران، به خصوص در خراسان یافت می‌شوند.

ترکیبات موجود در فواید زرشک:

خواص میوه زرشک؛ دارای ۴ درصد قند،حدود ۶۵ درصد اسید مالیک و در ادامه دارای اسید تارتاریک و صمغ است. آلکالوئیدهای بسیاری نظیر «بربرین» که معروف‌ترین آن‌ها است و همچنین «بربامین» و «اکسیاکانتین» در تمام قسمت‌های این گیاه وجود دارد که در ظهور خواص غذایی و دارویی این گیاه نقش مهمی به عهده دارند.

از مهم‌ترین ترکیبات موجود در خواص زرشک، «بربرین» است که به عنوان یک آنتی‌بیوتیک قوی باعث از بین رفتن میکروب‌ها و التهابات مختلف، خصوصاً خون و دستگاه گوارش می‌شود و اثرات بسیاری در بدن ایجاد می‌کند.

انواع حواص زرشک در گونه های متفاوت:

درخت زرشک، گونه‌های بسیاری دارد و در مناطق مختلف کشور، خصوصاً در مناطق آذربایجان، لرستان، فارس، دامنه‌های البرز و تهران و خراسان، قوچان، شیروان، اسفراین، بجنورد و بیرجند و قائنات به عمل می‌آید.

از بین گونه‌های زرشک، چند گونه معروف‌تر هستند که عبارتند از:

• زرشک بی‌ دانه: که به عنوان محصولی اقتصادی کشت می‌شود.
• زرشک زالزالکی: که ابتدا قرمز رنگ است ولی بعد سیاه می‌شود و دانه‌دار است.
• زرشک زرافشانی: که زرشک وحشی و دانه‌دار محسوب می‌شود.

درخت زرشک، نیاز آبی کمی داشته و خصوصاً در انواع وحشی آن در خاک‌های کم آب  و یا آب شور نیز به خوبی رشد می‌کند و گیاهی خاردار محسوب می‌گردد که در فصل پاییز، میوه آن آماده برداشت می‌شود. این گیاه در مقابل وزش باد مقاوم بوده و برای رشد به جریان هوا و نور زیاد آفتاب نیاز دارد و از طریق قلمه، پاجوش و بذر تکثیر می‌شود.

همچنین جهت تمایل می توانید با کلیک به روی عبارت (نهال گردو) به مشاهده ۲۸ رقم از انواع نهال گردو بپردازید.

البته برای مصارف عمومی و در بازار گیاه زرشک تقسیم‌بندی متفاوتی دارد که به انواع زیر دسته‌بندی می‌شود:

• زرشک پلویی، زرشک پفکی و دانه‌اناری
• زرشک کوهی یا زرشک سیاه

مصارف خواص زرشک چیست:

امروزه از فواید زرشک؛ در مصارف گوناگونی استفاده می شود ، در صنایع غذایی و دارویی، در صنایع رنگسازی و رنگرزی و همچنین از چوب آن که جلا‌پذیر است، در صنایع زینتی مانند خاتم‌کاری و منبت‌کاری استفاده می‌شود. ولی مهم‌ترین مصرف آن در صنایع غذایی و دارویی است که منظور اصلی بحث ما در این مجال نیز هست. خواص زرشک؛ گوناگون و متعدد است که باعث توجه زیادی به آن در صنایع دارویی و خواص و فواید آن بر سلامتی انسان شده است.

زرشک معمولاً به صورت دستی یا ضربه‌ای و بدون شاخه یا با شاخه چیده می‌شود و برای خشک کردن منتقل می‌گردد. پس از جدا کردن شاخه‌ها و خارها، در آفتاب یا در سایه خشک شده و برای مصارف غذایی و دارویی به بازار عرضه می‌شود.

خواص زرشک برای بدن چیست:

پدیده «استرس اکسیداتیو»، در نتیجه عدم تعادل نسبی بین تولید رادیکال‌های آزاد و گونه‌های فعال اکسیژن از یکسو و سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی از سوی دیگر به وجود می‌آید. رادیکال‌های آزاد، یون‌هایی هستند که الکترون جفت ‌نشده‌ای دربردارند و به شدت واکنش‌پذیرند و نقش اصلی در سبب‌شناسی بسیاری از بیماری‌ها از جمله: آرتروز، سرطان و بیماری‌های قلبی- عروقی دارند.

در گیاهان و سایر ارگانیسم‌ ها مکانیسم مقابله با رادیکال‌ های آزاد به طور طبیعی وجود دارد. آنتی‌اکسیدان‌ها از فرآیند اکسیداسیون ممانعت به عمل می‌آورند و در این بین، آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی بسیار مفیدتر و مؤثرتر عمل می‌کنند. به طور طبیعی برخی مواد غذایی از جمله، میوه‌ها، نوشیدنی‌ها، ادویه‌جات و ترشیجات حاوی آنتی‌اکسیدان بوده و در این میان، میوه‌هایی که رنگ قرمز دارند مانند زرشک، این خاصیت و ویژگی را دارا هستند.

خواص زرشک برای کبد:

کبد وظیفه دفع سموم و پاکسازی بدن را به عهده دارد. زرشک به عنوان ماده‌ای ضد میکروب و از بین برنده التهابات، به سلامت کبد کمک شایانی خواهد کرد. این ماده غذایی می‌تواند به پاکسازی کبد پرداخته و به بهبود عملکرد آن و به رفع عفونت‌های احتمالی در این عضو بسیار مهم کمک کند. استفاده از زرشک در مداوای کبد چرب مؤثر بوده در شستشو و تصفیه کبد نقش دارد. عصاره زرشک با کنترل رادیکال‌های آزاد و فاکتورهای آنتی‌اکسیدانی، موجب حفظ سلامت کبد می‌شود.

فواید زرشک برای قلب و فشار خون:

«بربامین» موجود در زرشک با تنظیم غلظت یون‌های موجود در خون، به سلامت قلب کمک کرده و از آسیب به بافت قلب جلوگیری می‌کند. تنظیم این یون‌ها در کنار تصفیه چربی و غلظت خون، مانع بروز سکته قلبی شده و باعث سلامت قلب و عروق و از بین رفتن گرفتگی‌های قلبی و عروقی می‌شود.

از طرفی زرشک با داشتن پلی‌فنول و آنتی‌اکسیدان‌های قوی و همچنین ویتامین‌ C منجر به کاهش فشار خون شده و به سلامت و طول عمر دیواره رگ‌های خونی کمک می‌کند.

خاصیت زرشک بر دیابت:

به دلیل وجود آلکالوئیدی به نام «بربرین» در زرشک، دیده شده است که به دلیل پاسخ بهتر سلول‌ها به هورمون انسولین که مسئول تنظیم قند خون است، میزان قند خون کاهش یافته و بیماران دیابتی شرایط بهتر و قند خون کنترل شده را تجربه خواهند کرد. تا جایی که مصرف زرشک به دلیل کاهش قند خون بر بیماران دیابتی، اثری مشابه مصرف داروی متفورمین داشته است.

خواص زرشک برای سلامت پوست و مو:

میوه زرشک سرشار از ویتامین C بوده و به همین در مقابله با رادیکال‌های آزاد مؤثر بوده و باعث افزایش کلاژن‌سازی در پوست شده و تولید ملانوما را در پوست کنترل کرده و به همین جهت باعث کم‌رنگ شدن لکه و آکنه‌های پوستی شده و ظاهری شفاف و یکدست به پوست می‌بخشد. از طرفی ویتامین C مانع از پیری پوست شده و ظهور علائم پیری را در پوست به تعویق می‌اندازد.

همچنین ویتامین C موجود در خواص زرشک، به حفظ سلامت و درخشانی موها نیز کمک می‌کند و با بهبود گردش خون و تشدید فرآیند غذارسانی به پوست و مو، سلامت و زیبایی را به آن‌ها هدیه می‌دهد.

تأثیر خواص زرشک بر کاهش چربی خون و لاغری:

میوه زرشک و عصاره آن با بهبود عملکرد کبد و کمک به افزایش جریان خون و بالا رفتن سوخت و ساز و متابولیسم بدن، باعث کاهش چربی مضر در خون  می‌شود.

«استرس اکسیداتیو» عاملی است که می‌تواند منجر به بروز بسیاری از بیماری‌ها مانند دیابت، چاقی، فشار خون و ناراحتی‌های قلبی و عروقی شود و به طور خلاصه متابولیسم بدن به هم بخورد. زمانی که تعادل بین رادیکال‌های آزاد و آنتی‌اکسیدان‌ها در بدن به هم می‌ریزد، این مشکلات به وجود می‌آید.

در تحقیقی که صورت گرفته است، مشاهده شده است که مصرف مقدار مناسب و منظم آب یا عصاره زرشک، باعث حفظ این تعادل در بدن شده و مانع از بروز مشکلاتی از این قبیل برای بدن می‌شود. چرا که زرشک فاکتورهای خطر ابتلا به سندرم متابولیک را بهبود می‌بخشد و «استرس اکسیداتیو» مرتبط با آن را کاهش می‌دهد.

فواید زرشک در رفع اسهال:

زرشک می‌تواند به درمان اسهال کمک کند. قرن‌هاست که از زرشک برای درمان اسهال استفاده می‌شود. احتمالاً این خواص زرشک، و تأثیر آن بر اسهال، به دلیل غلظت بالای بربرین است که با جلوگیری از برخی گیرنده‌ها، انتقال مدفوع را از طریق روده کاهش داده و از این طریق از اسهال جلوگیری می‌کند.

در حقیقت یکی از قدیمی‌ترین تحقیقات در مورد زرشک، حاکی از درمان عفونت‌های ناشی از باکتری «ای کولای» توسط زرشک است که عامل ایجاد کننده اسهال است. همچنین در مورد سندرم روده تحریک‌پذیر نیز، مصرف مواد حاوی «بربرین» باعث کاهش این مشکل می‌شود؛ البته تحقیقات بیشتر در حال انجام است.

آیا خواص زرشک بر سلامت دندان‌ها تأثیرگذار است؟

بالاتر گفتیم که زرشک به دلیل وجود «بربرین» خاصیت ضد التهابی دارد و به همین دلیل می‌تواند با التهابات لثه مقابله کند و به دلیل ویژگی ضد عفونت خود، مانند تجمع پلاک و التهاب و عفونت لثه شود. در تحقیقات صورت گرفته، ژل‌های حاوی عصاره زرشک بیش از خمیر دندان‌های سنتی ضد پلاک تأثیرگذار هستند.

آیا زرشک خاصیت ضد سرطانی دارد:

قبلاً گفتیم که عصاره زرشک و ماده مؤثر «بربرین» در حفظ تعادل بین رادیکال‌های آزاد و آنتی‌اکسیدان‌ها نقش دارد و مانع از بروز فرآیند «استرس اکسیداتیو» می‌شود، در نتیجه در پیشگیری از بروز سرطان، خصوصاً سرطان‌های روده و دستگاه گوارش تأثیر چشمگیری دارد.

از طرفی دیگر، زرشک می‌ تواند با وجود «بربرین» باعث مابودسازی سلول‌ های مضر سرطانی شود، از تشکیل سلول‌های سرطانی پیشگیری می نمایید و آنزین های بسیاری را در مراحل زندگی سلول های سطانی تنظیم و مهار می کند. خلاصه اینکه یکی از فواید زرشک، کمک به فعال‌سازی سلول های ضدسرطانی در بدن است.

علاوه بر موضوعات گفته شده، موارد دیگری از فواید زرشک نیز ذکر و گزارش شده است:

1. تب‌بری و ضد عفونت
2. مؤثر در کاهش دردهای رماتیسمی
3. تقویت سیستم ایمنی بدن
4. درمان سنگ کیسه صفرا
5. درمان جوش صورت و بدن
6. کاهش اوره خون

نحوه مصرف زرشک چگونه است؟

زرشک را می‌توان در اشکال مختلف مصرف کرد و از خواص آن بهره‌مند شد؛ از میوه زرشک برای تهیه مربای زرشک، لواشک زرشک و مارمالاد و ژله زرشک استفاده می‌شود. همچنین می‌توان از آب آن که سرشار از خواص زرشک، است، استفاده کرد. علاوه بر آن از اشکال پودر زرشک و چای زرشک نیز می‌شود استفاده نمود.

طرز تهیه آب زرشک:

قابل‌ذکر است که برای تهیه آب زرشک عموماً از زرشک کوهی یا زرشک سیاه استفاده می‌شود و به دو طریق می‌توانید آب زرشک را تهیه کنید:

• روش اول: به این صورت است که زرشک را پس از شستشو به مدت ۲۴ ساعت در ظرفی که فلزی و یا استیل نباشد ریخته و روی آن آب می‌ریزیم یا به اصطلاح در آب خیس می‌کنیم، سپس زرشک‌ها را له کرده یا در مخلوط‌کن می‌ریزیم و مخلوط به دست آمده را از صافی گذرانده و میل می‌کنیم.
• روش دوم: به این صورت است که زرشک را شسته در قابلمه‌ای ریخته، همراه با آب روی اجاق قرار می‌دهید. بعد از اینکه به جوش آمد، بعد از چند دقیقه کوتاه از روی اجاق برداشته، پس از سرد شدن و له کردن، زرشک‌ها را از صافی گذرانده و آب زرشک به دست آمده را میل می‌کنید.

چای زرشک نیز با روشی مشابه با روش دوم، شبیه به دم کردن چای، تهیه می‌شود و می‌توانید آن را همراه با مقداری عسل میل کنید.

نتیجه گیری و جمع بندی در رابطه با خواص زرشک:

همانطور که دیدیم فواید زرشک، بسیار است و ما می‌ توانیم به راحتی از آن استفاده کنیم. اصل خاصیت زرشک، به دلیل وجود «بربرین» در این میوه پرفایده است که تأثیرات بسیار زیادی بر سلامت بدن ما دارد. اما نکته در اینجاست که اولاً باید تعادل را در استفاده از هر چیز و به کار بستن هر دستوری رعایت کرد.

دوماً اگر شرایط خاصی دارید یا سابقه بیماری خاصی دارید، باید قبل از مصرف هر غذا و دارویی (حتی طبیعی)، با پزشک خود مشورت کنید و از ایمن بودن آن برای سلامتی خود اطمینان حاصل نمایید. این تذکر در مورد تمام مواد غذایی و دارویی و روش‌های درمانی صدق می‌کند؛ حتی در مورد خواص زرشک.

منابع:

1. https://www.sid.ir/Fa/Journal/ViewPaper.aspx?ID=268705
2. https://journals.tabrizu.ac.ir/article_1516.html